اگر در گذشته کمبود امکانات زیرساختی مهمترین عامل مهاجرت از روستاها بود، اما امروزه نگاهی به آمارها نشان می دهد که انگیزهای افراد برای ترک روستا، از امکانات فراتر رفته و به نظر می رسد شاهد تغییر دیدگاه و نگرش نسبت به زندگی روستایی هستیم، آنچنان که در چند سال گذشته ۲۵ درصد از روستاهای کهگیلویه و بویراحمد خالی از سکنه شده‌اند.
آنطور که به گفته مدیرکل دفتر امور روستایی و شوراهای استان، گاهی دولت برای ایجاد زیرساخت‌هایی مانند آب لوله کشی، برق، مدرسه و سایر خدمات در آنها متحمل هزینه‌های بسیاری هم شده اما حالا بی استفاده مانده و مستهلک می‌شوند.
سید ‘خدادوست موسوی’ گفت: از ۲ هزار و ۲۳۲ روستای استان، ۱۶۴۳ روستا دارای سکنه و ۵۸۹ روستا خالی از سکنه و متروکه هستند.
مدیرکل دفتر امور روستایی و شوراهای استان کهگیلویه و بویراحمد افزود: “از مجموع روستاهای دارای سکنه استان ۶۰۱ روستا دارای دهیاری است که بیشتر این روستاها بالای ۳۰ خانوار جمعیت دارند. همچنین ۹۳۲ روستای استان زیر ۲۰ خانوار هستند.
موسوی ادامه داد: “۷۳.۴۵ درصد روستاهای استان از آب شرب سالم برخوردارند و ۱۴۷۹ روستا دارای تاسیسات آبرسانی هستند و ۲۲۵ روستا با جمعیت حدود ۲۹ هزار نفر با تانکر سیار آبرسانی می شوند.
به گفته وی، ۱۷۵۳ روستای استان از نعمت برق و ۶۱۳ روستای استان از نعمت گاز خانگی برخوردارند.
موسوی درباره وضعیت راه ارتباطی روستاهای استان هم گفت: “۱۶۴۱ روستای استان دارای راه ارتباطی هستند که تنها دو روستای ‘نسه کوه’ دهستان زیلایی و ‘سرتنگ لیراب’ بخش دیشموک از مجموع روستاهای دارای سکنه استان فاقد راه ارتباطی هستند.
نقش آموزش و بهداشت در مهاجرت
البته اینها همه خدمات زیرساختی ارایه شده در روستاهاست که به رغم توسعه چشمگیری که داشته اند اما جلوی خالی شدن روستاها را نگرفت، پس تامین زیرساخت های آموزشی و بهداشتی در روستاها در دستور قرار گرفت آنچنان که مدیرکل آموزش و پرورش استان تاکید کرد: “همه تلاشمان این است که هیچ کودکی برای نداشتن مدرسه از تحصیل باز نماند”.
‘هادی زارع پور’ افزود: “۳۰ درصد مدارس روستایی استان یعنی ۷۷۶ مدرسه، کمتر از ۱۰ دانش آموز دارند. ۱۵ مدرسه تک دانش آموزی، ۱۱۸ مدرسه ۲ دانش آموزی، ۱۱۵ مدرسه ۳ دانش آموزی، ۱۱۲ مدرسه ۴ دانش آموزی، ۱۰۹ مدرسه پنج دانش آموزی، ۸۸ مدرسه ۶ دانش آموزی، ۷۸ مدرسه هفت دانش آموزی، ۵۸ مدرسه هشت دانش آموزی، ۵۴ مدرسه ۹ دانش آموزی و ۳۰ مدرسه ۱۰ دانش آموزی در سطح روستاهای این استان وجود دارد.
در شاخص های بهداشتی هم آنچنان که مسئولان دانشگاه علوم پزشکی ادعا کرد، وضعیت روستاها اگرچه مطلوب نیست اما به نسبت گذشته رشد داشته است و کمبودها به اندازه ای نیست که دلیلی برای تصمیم ساکنان در ترک روستاها باشد.
کارشناسان نبود شغل پایدار و درآمدزایی در روستاها را به عنوان دلیل عمده مهاجرت‌ها عنوان کردند و دولت تدبیر و امید مدعی است برای پیشگیری از مهاجرت به شهر تسهیلاتی از محل صندوق توسعه ملی به روستائیان اختصاص داده است.
اگرچه هنوز یک سالی از اعطای این تسهیلات بیشتر نگذشته اما به نظر می رسد اغلب استفاده کنندگان افرادی که خود راغب به زندگی در روستا هستند و این تسهیلات بیشتر جنبه تشویقی برای ماندن در روستاها دارد.
مزایا و معایب مهاجرت
گزارش دستگاه های مختلف درباره خدمات ارایه شده به روستائیان نشان می دهد که مساله مهاجرت از روستاها، بیشتر از آنکه واکنشی به کمبود ها، امکانات و یا محرومیت ها باشد، تغییر نگرشی عمیق در میان ساکنان روستاهاست و این همان موضوعی است که روی آن کار نشده است.
در واقع موضوع خالی شدن روستاها از سکنه فقط یک بعد ماجراست و مساله اصلی سرنوشت آدم هایی است که آگاهانه یا ناآگاهانه از روستا و خاک و سرزمین مادری دل می کنند و رهسپار حاشیه شهرها می شوند و سهم شان از زندگی در شهر حاشیه نشینی می شود.
معاون سیاسی و امنیتی استاندار کهگیلویه و بویراحمد در این باره گفت: “وقتی روستاییان به شهر می آیند مزایا و معایبی دارد. افرادی که از روستا می آیند سرمایه های فکری و مادی خود را به شهر می آورند و شهر از این سرمایه‌ها استفاده می برد.
‘محمد کاظم نظری’ با ادعای اینکه همیشه هم مهاجرت در میان نخبگان و ثروتمندان اتفاق نمی‌افتد، افزود: “برخی از مهاجران به امید زندگی بهتر وارد شهر می‌شوند و به دلیل محدودیت‌های مادی مجبور به استقرار در حاشیه شهرها می‌شوند. زندگی‌های حاشیه نشینی علاوه بر اینکه چهره شهر را زشت می‌کنند، مکان‌های مستعد جرم و جنایت می‌سازد و از آدم‌های تولید کننده، یک مصرف کننده می‌سازد”.
نظری ادامه داد: “باید در برنامه ریزی‌ها، مهاجرت‌ها و آسیب های ناشی از آن توجه جدی شود”.
گاهی فرصت گاهی تهدید
با این حال برخی کارشناسان بر این باورند افزایش مهاجرت از روستا به شهر تهدیدات فراوانی را برای دو جامعه شهری و روستایی رقم می زند و ایجاد روستاهای شبکه ای می تواند راهکار مناسبی برای حفظ تناسب جمعیت شهری و روستایی باشد.
یک کارشناس حوزه رسانه در این خصوص گفت: “تحولات اقلیمی و توسعه غیر اصولی نقش مهمی در مهاجرت‌ها از مناطق روستایی به شهر و خالی شدن روستاها از سکنه دارد.
‘پژمان امیدی’ افزود: “متروکه شدن روستا دو بعد دارد. گاهی فرصت و گاهی هم تهدید است، فرصت از این جهت که روستائیان وقتی قصد مهاجرت می کنند به احتمال زیاد سکونتگاه مقصد امتیازات بیشتری برای رشدشان دارد.
به گفته امیدی، عدم تعادل اصولی میان جمعیت شهری و روستایی به تولید و چرخه آن لطمه وارد می کند و این نخستین آسیب است.
این کارشناس اضافه کرد: “در مقصد هم منجر به شکل گیری حاشیه نشینی می شود که با خدمات ناقصی که به مهاجران ارایه می شود، اهداف اولیه مهاجرت تامین نمی شود.
وی با اشاره به رشد بالای مهاجرت از روستاها، اظهار داشت: “مقصد، آمادگی پذیرش این جمعیت را ندارد که همین به چیدمان شهری آسیب وارد می کند و البته خدمات نامطلوب باعث بروز آسیب های اجتماعی در میان مهاجران هم می شود”.
امیدی بر این باور است، ایجاد روستاهای شبکه‌ای می تواند گام موثری برای کنترل آسیب مهاجرت از روستا به شهرها باشد.
به گفته وی، روستای شبکه ای طرحی است که بر اساس آن چندین روستا که به دلیل پراکندگی امکان پوشش مطلوب خدماتی رو ندارند در قالب یک دهکده می توانند خدمات نرمال دریافت کنند.
این کارشناس ادامه داد: “ایجاد چنین روستاهایی از مهاجرت ساکنان روستا جلوگیری می کند. هرچند این اقدام از منظر جامعه شناسی رفتاری و طایفه ای نیز می تواند چالش برانگیز باشد”.
همه امکانات برای روستاییان فراهم شود
برخی کارشناسان هم معتقدند باید هرآنچه در شهر هست را به روستا آورد با این تفاوت که بسترهای ایجاد شده به تقویت ارزش های حاکم در روستا کمک کند.
یک کارشناس توسعه روستایی در این باره گفت: “بسیاری از افرادی که روستاهای خود را ترک می کنند در شهر هم دقیقا نمی‌دانند به دنبال چه هستند.
‘جواد رشیدی’ افزود: “کیفیت زندگی روستائیان در شهر به نسبت پایین تر می آید و روستائیان در شهر اغلب کارگرانی می شوند که درآمدشان صرف خوراک و اجاره بهای مسکن می شود.
به گفته وی، به جز در مواردی مانند ادامه تحصیل، مهاجرت از روستا به شهر، باعث شکل گیری اقشاری آسیب پذیر در حاشیه شهرها می شود.
رشیدی اظهار داشت: “باید روستائیان از تمامی امکاناتی که در اختیار مردم شهر است برخوردار شوند تا با این امکانات به تولید، کشاورزی و دامداری مشغول شوند. باید روستا، روستایی و روستانشینی تکریم شود ضمن آنکه خود روستائیان هم باید به خودباوری برسند، این وظیفه دولت‌هاست که ارزش های روستا را ترویج کنند”.
رشیدی ادامه داد: “روستایی باید بداند با ترک روستا چه از دست داده و چه چیزی به دست می آورد و تا بتواند تصویر درستی از تبعات ترک روستا داشته باشد؛ موضوعی که در مهاجرت ها دیده نمی‌شود”.
تصمیم مردانه با تبعات زنانه
یک کارشناس معماری نیز با بررسی موضوع از زاویه دیگری، گفت: “تا زمانی که زنان از روستاها دل نکنند مهاجرت اتفاق نمی افتد زیرا ترک خاک و دیار تصمیمی بسیار سخت و معمولا مردانه است”.
‘زهرا دارابی’ ادامه داد: “به همان نسبتی که روستاها خالی می شوند، حاشیه شهرها شلوغتر و آسیب پذیرتر می شوند”.
وی اظهار داشت: “پس از مهاجرت، روستا سر جای خودش است اما آدم های روستا به خصوص زنان و بچه ها، در سکونت گاه های جدید در معرض آسیب های بیشتری به نسبت مردان قرار می گیرند”.
این کارشناس افزود: “زنان در روستا در کنار هم جمع می شوند، قالی و گلیم می بافند. گلدوزی می کنند و یا با همکاری هم نان می پزند”.
وی گفت: “اما زنان پس از مهاجرت کاری برای انجام دادن ندارند و در بسیاری موارد افسردگی های ناشی از این نوع زندگی، زنان را از پای درمی آورد”.
به گفته دارابی، دورهم نشستن و بسیاری از آئین های زنان که در روستا ارزش بود، در شهر چهره زشتی به خود می گیرد.
وی با بیان اینکه خانواده ها نسبت به خطرات زندگی جدید آگاهی ندارند، ادامه داد: “بچه ها در شهر با مسائلی رو به رو می شوند که نمی دانند در مواجهه با آن چه رفتاری از خود نشان دهند و بیشتر گرفتار آسیب های زندگی حاشیه نشینی می شوند”.
وی بر این باور است برای حفظ حیات در روستاها باید زنان توانمندتر شوند و آموزش هایی ببینند که با استفاده از ظرفیت های روستا در پیشگیری از ترک روستاها موثرتر ظاهر شوند.
توسعه روستا راهبرد مهندسی اجتماعی نیاز دارد
یک پژوهشگر مسایل روستا هم معتقد است نگه داشتن مردم در روستاها مستلزم داشتن راهبرد مهندسی اجتماعی روستایی است.
‘علی حسینی’ گفت: “نباید فراموش کرد توسعه روستاها از سوی دستگاه های دولتی و نیمه دولتی منجر به توسعه پایدار روستایی نمی شود و محکوم به شکست است”.
وی اضافه کرد: “لازم نیست دولت کار خاصی در روستاها انجام دهد؛ گاهی اوقات با یک حمایت مالی کوچک در حد توانمند سازی و یا آموزش به موقع و مسئولانه می تواند به مردم یک منطقه کمک کند”.
اگر چه ترک روستا در ظاهر یک تصمیم شخصی و یا خانوادگی است، اما در حال تبدیل شدن به یک نگرش عمومی است که روی تک تک اعضای جامعه و نسل های مختلف تاثیر می گذارد.
با این حال به رغم رشد غیرطبیعی مهاجرت در کهگیلویه بویراحمدی که مرکز آن پر جمعیت ترین بافت حاشیه ای کشور را دارد، تاکنون هیچ کدام از اقدامات انجام شده نتوانسته تاثیرگذار باشد، در نتیجه لازم است بار دیگر تمامی مفروضات و کلیشه های ذهنی درباره پیشگیری از مهاجرت روستائیان شکسته شود و برای جاری کردن زندگی در روستاها آنها را از نو ببینیم. ظرفیت ها، محدودیت ها و نیازهایشان را نیز بازتعریف کنیم.
در حال حاضر ۴۴.۳ درصد جمعیت استان کهگیلویه و بویراحمد را روستائیان با جمعیت حدود ۳۱۵ هزار و ۴۸۶ نفر تشکیل می دهند. متوسط کشوری جمعیت روستایی ۲۶ درصد است در حالی که جمعیت روستایی کهگیلویه وبویراحمد حدود ۱۸ درصد بالاتر از متوسط کشوری است. ایرنا ۹ آذر
